De jury kiest zichzelf. Naar een inclusief filmlandschap

Een nieuw collectief neemt de handschoen op in de strijd voor meer gendergelijkheid, dit keer in de filmwereld. Sara Vertongen, actrice en bestuurslid van ACOD Cultuur, nam poolshoogte, grasduinde door de artikels die er over Wanda verschenen en licht toe.

In juli zag WANDA Collective het levenslicht. Het leek een directe reactie op de expo Het wonder is geschied, over 20 jaar Vlaamse film, waarin welgeteld één film van een vrouwelijke regisseur aan bod kwam. De curator verdedigde zich: “De geschiedenis is wat ze is. Ik focuste op films met een grote culturele impact.”

Misschien was de aanleiding wel het laatste kortfilmfestival van Leuven waar maar 4 van de 25 geselecteerde Vlaamse competitiefilms van vrouwen waren, hoewel het jonge vrouwelijke talent wel zijn weg vindt naar internationale festivals. De waarheid is dat dit collectief en hun manifest al maanden in de maak was. Aanleidingen om ermee naar buiten te komen, zijn er helaas genoeg.

WANDA Collective is een collectief voor regisseuses en alle andere ondervertegenwoordigde groepen in het filmlandschap. Ze delen een sterk manifest met 12 actiepunten voor een inclusief filmlandschap waarin alle stemmen een evenwaardige stem krijgen. Wat WANDA wil, is een écht gelijkekansenbeleid afdwingen via een proactief beleid (ze spreken liever niet van quota maar van een ondergrens).

Eén van de strijdpunten om de institutionele ongelijkheid aan te pakken, is het wegwerken van de loonkloof binnen de sector. Maar ook andere barrières die gelijkwaardig werken tegenwerken, zoals de moeilijke combinatie van ouderschap en werk, moeten verdwijnen. WANDA pleit tevens voor een betere monitoring én een effectieve bestrijding van discriminatie en grensoverschrijdend binnen de Vlaamse filmwereld.

WANDA wil dat tegen 2021 minimum 30% van alle audiovisuele producties in Vlaanderen geregisseerd en/of geschreven zijn door vrouwen of personen die zich als non-binair identificeren. Tegen 2025 zou het minimum 50% moeten zijn, om zo toch nog aansluiting te vinden bij het Europese ‘50/50 in 2020’ actieplan. Ze moedigen ook een 50/50 verdeling aan in selecties, programmatie en jury’s van Belgische filmfestivals, waar ze de komende tijd alvast telkens aanwezig zullen zijn met lezingen en debatten.

‘The celluloid ceiling’

Op de Dag van het diverse (?) filmberoep van het recente FilmfestGent, waar WANDA mee een panel organiseerde, bracht professor mediastudies Sofie Van Bauwel ter gelegenheid van de lancering van de vzw Women In Film, Television & Media Belgium een lezing over de ondervertegenwoordiging van vrouwen in de sector. Haar cijfers spreken boekdelen; Slechts 16 procent van de regisseurs in Vlaanderen zijn vrouwen. Dat ligt onder het Europese gemiddelde van 21 procent.

Onze noorderburen doen het beter met 40 procent (bij scenaristen gaat het daar zelfs om bijna 50%). Ook in andere belangrijke functies, ­zoals die van Director Of Photography (D.O.P.) en scenarist, zijn vrouwen flink ondervertegenwoordigd. Nochtans is er geen sprake van een grote genderkloof in de filmscholen: sinds 2015 is de uitstroom er ongeveer 50/50.

Voorts sprak Van Bauwel over ‘the celluloid ceiling’, een variatie op het glazen plafond, waarbij vrouwen moeilijk doorstromen naar topfuncties. Net daar waar de belangrijke beslissingen worden genomen. Gaan we echt blijven beweren dat het vrouwelijke talent er niet is? De brief die het collectief richtte aan de Unie van Regisseurs werd alvast meteen door 87 filmmaaksters uit Brussel en Vlaanderen ondertekend. Kijk, daar zijn ze!

In de audiovisuele sector gaat het vaak niet over what you know, but who you know. Dat bleek onlangs nog uit het VRT-rapport van Audit Vlaanderen. Het toonde aan dat aanbestedingsprocedures niet worden gevolgd en samenwerkingen tot stand komen door vriendjespolitiek. Een kleine groep (mannen) beslist dus voor een groot deel over hoe onze televisiecultuur eruit ziet: met wie de kijker sympathiseert en met welke grappen die lacht. En misschien ­belangrijker: wie slechts een bijrol verdient of helemaal geen schermtijd krijgt. Er is dus nood aan een sensibilisering op alle vlakken.

(H)erkenning

Je kan tevens onmogelijk nog verdedigen dat een verhaal vandaag wordt verteld door een exclusief witte stem en cast. Er is gekleurd talent in overvloed, het moet alleen de kans krijgen. Een belangrijke taak ligt hier weggelegd voor de opleidingen zelf. Iets waar ik als docente op een dramaopleiding ook ervaring mee heb: er is een gebrek aan docenten die als rolmodel kunnen dienen en er zitten grote blinde vlekken in ‘onze canon’. Het idee om in de nodige mentoren te voorzien, zeker voor beginnend talent, is eveneens iets dat ze bij WANDA willen uitbouwen.

Soms hoor je dan: ‘leidt die strijd voor diversiteit niet tot dwingende quota en een rem op creativiteit?’ Netflix bewijst alvast het tegendeel. Regisseuse Cecilia Verheyden spreekt over de positieve shock die ze ervoer toen ze voor hen werkte: “Bij Netflix zijn mijn ogen opengegaan. Ze zijn enorm begaan met diversiteit. Daar kijken ze naar jouw cast en zeggen ze: prima, maar alle andere rollen die je nu cast, moeten dan wel niet-wit zijn.”

Het succes van hun films en series toont aan dat er een grote groep mensen bestaat die hunkert naar verhalen waarin ze zichzelf kunnen herkennen. Ook economisch kan je diversiteit bekijken als een opportuniteit. Films die slagen voor de zogenaamde Bechdeltest, doen het bijvoorbeeld beter aan de kassa.

De Bechdeltest? In 1985 schreef Alison Bechdel een stripje getiteld The Rule in de serie Dykes to Watch Out For waarin een stripfiguur vertelt dat ze alleen naar films kijkt waarin (1) minstens twee vrouwen voorkomen, (2) die met elkaar praten, (3) over iets anders dan een man. In de jaren 2010 werd de test breder bekend en kwamen er varianten. Zo vinden sommigen dat beide vrouwen bovendien met naam genoemde personages moeten zijn. Tja.

Kan je je het voorstellen ?

De verhalen die we te zien krijgen, zijn ontzettend belangrijk omdat ze mee bepalen hoe we naar elkaar en naar de wereld kijken. Al veel te lang kijken we gezamenlijk door die ene (mannelijke, blanke) bril. Dat veroorzaakt op de duur een implicit bias, een onbewust vooroordeel, waarmee we allemaal worstelen. Denk bijvoorbeeld aan wie je voor ogen hebt als je het woord chirurg hoort of notaris.

Verschillende leden van WANDA geven aan dat ze botsen op wat voor soort verhalen en personages ze mogen laten zien: “uit feedback van de commissies bleek vaak dat ze mijn vrouwelijke personages ‘antipathiek’ vonden.” Schrijfster Rebecca Solnit stelt overigens dat de verhalen van vrouwen vertellen een impact kan hebben op de manier waarop de samenleving vrouwen behandelt. Verander vrouwen hier gerust door eender welke ondervertegenwoordigde groep.

Ik herinner me de mokerslag op het einde van het rechtbankdrama A time to kill: het verhaal gaat over de gruwelijke verkrachting en moord van een jong meisje en dan vooral over het proces van haar vader die het recht in eigen handen had genomen. Blijkt dat er geen enkele manier is die de jury ertoe kan bewegen deze man vrij te spreken. Tot het slotpleidooi, waarin de advocaat van de verdediging hen vraagt om de ogen te sluiten. Hij beschrijft de vreselijke lijdensweg van het meisje en vraagt of ze zich haar voor de geest kunnen roepen. Waarna hij afrondt: “Now imagine she’s white.” Met die ene zin slaagt hij erin om van het slachtoffer voor de 12 blanke juryleden als het ware hun eigen dochter te maken.

De Spaanse regisseur Neus Ballús, aanwezig in het panel op Filmfest Gent, voegde nog toe dat makers niet enkel hoeven te vertellen over de wereld zoals die vandaag is. Ze kunnen ook een wereld verbeelden waar de rollen ­anders liggen. Dat is uiteraard de kracht van ons werk. Een theaterstuk heet dan ook niet voor niks een voorstelling.

Op dit punt is de film The personal history of David Copperfield (2020) het vermelden waard: in deze verfilming van de historische roman van Charles Dickens wordt de rol van de steenrijke, Britse dame van adel gespeeld door een zwarte vrouw. Zoals Dickens de sociale verschoppelingen uit de Victoriaanse tijd onder de aandacht bracht, zo stuurt deze film ons kijkpatroon bij. Als verzet tegen een andere vorm van ongelijkheid.

De tijd van wachten is voorbij

Het Vlaams Audiovisueel Fonds sloot de studiedag op het filmfestival af met de mededeling dat de genderbalans van de ingediende en goedgekeurde dossiers elk jaar evenwichtiger wordt. En volgens de nieuwe ceo van de VRT, Frederik Delaplace, komt er ook weer transparantie en integriteit bij de aanbestedingen in het huis van vertrouwen. Nog een positieve noot: van de 4 bestelde ‘coronareeksen’ worden er alvast 2 door een vrouw gemaakt. Het is duidelijk dat er bereidwilligheid is én dat het bewustzijn groeit bij VAF, zenders en productiehuizen.

Dat bewustzijn is wel maar de eerste stap tot verandering. De tijd van beleefd wachten op verandering is voorbij. Als cultuurvakbond stellen we vast dat door bewegingen als #MeToo en Black Lives Matter de mentaliteitsverandering in een stroomversnelling zit. In de media- en filmsector werd vorig jaar een sociale charter afgesloten waarin non-discriminatie als principe opgenomen is.

Maar dat voornemen beperkt zich tot een gelijke behandeling van wie reeds actief is. Wat ontbreekt, is een bindend engagement om net meer diversiteit mogelijk te maken. We kunnen onze hoop zetten op de welwillendheid van managers en programmatoren, maar van een professionele sector mag je verwachten dat er algemeen bindende afspraken komen waar iedereen aan meewerkt.

In de sector van de podiumkunsten en muziek sloten de sociale partners vorige maand een sectorcao non-discriminatie af. Daarmee engageren werkgevers zich ertoe om een evenredige arbeidsdeelname te bevorderen via een inclusief aanwervings- en doorstroombeleid. Het voorstel van de vakbonden om het principe van positieve actie ook in deze cao op te nemen, haalde het helaas niet. Nu zijn we opzoek naar cultuurorganisaties die hierin alvast op organisatieniveau het voortouw willen nemen door samen een overeenkomst te onderhandelen waarbij we concreet nadenken hoe we tot gendergelijke en evenredige deelname kunnen komen. Interesse? Graag een seintje!

Je kan meer over WANDA lezen en hun manifest ondertekenen op instagram of facebook.com/wandacollective

Daarnaast kan je ook alle zusterorganisaties als Represent, WIFTM en Engagement checken en er zelf een stem in opnemen.